Karoly Balazs
tekst przesłany redakcji
Wprowadzenie
Orawa do końca pierwszej wojny światowej wchodziła w skład Królestwa Węgierskiego, co stanowiło główny powód, że obszar ten znalazł swoje odbicie w piśmiennictwie węgierskim. Aczkolwiek polscy autorzy zajmowali się przeszłością tej krainy, wykorzystując również węgierskie dokumenty archiwalne i literaturę, żeby tylko wspomnieć profesora Władysława Semkowicza i jego fundamentalne wydawnictwo źródłowe, dotyczące dziejów osadnictwa na Górnej Orawie1– jednakże niektóre ważne w tej dziedzinie publikacje, drukowane w języku łacińskim, czy tym bardziej węgierskim, a zawierające opisy historyczno-geograficzne, statystyki i istotne wiadomości administracyjne, nie zostały do tej pory, nawet przez specjalistów, w większym stopniu spożytkowane.
Naszym zamiarem jest udostępnienie fragmentów tych dzieł, zarówno badaczom, studentom, jak też szerszym kręgom miłośników Orawy. Warto to uczynić z wielu powodów. Chociażby ze względu na ciekawą historię tego regionu, do czego przyczyniło się w dużym stopniu pograniczne usytuowanie, na styku Polski i Węgier, czy też jego interesującą problematykę etniczną, etnograficzną i językową. Przez wieki stykali się tu przecież na co dzień Węgrzy, Polacy, Słowacy, Żydzi, Niemcy i Czesi – ludzie nie tylko różnych narodowości, religii, kultur i języków, ale również stanów społecznych.
Podając zamieszczony niżej wybór tekstów, rzecz jasna koncentrujemy się przede wszystkim na Górnej Orawie, czyli polskiej. Ale jest również oczywiste, że historii tej krainy nie sposób rozdzielić, ograniczając się tylko do Górnej Orawy, albo Dolnej, polskiej, czy słowackiej, bądź też węgierskiej. Jest to przecież wspólne dziedzictwo kulturowo-historyczne kilku państw i narodów.
I
Komitat orawski w „Compendium” Matyasa Bela
W roku 1753 ukazało się w Pożoniu (Preszburgu), czyli dzisiejszej Bratysławie, Compendium Hungariae geographicum2, autorstwa znanego naukowca – Matthiasa Bela3. Dzieło to rychło stało się najpopularniejszym podręcznikiem owych czasów, o czym może świadczyć to, że do końca XVIII stulecia zostały wydane jeszcze kolejne cztery jego edycje4.
Bel urodził się 24 marca 1684 r. w miejscowości Ocsova (Oćova), słowackiej wsi w Zemplińskiem, jako syn miejscowego rzeźnika. Dzięki niezwykłym talentom zdobył odpowiednie wykształcenie i został pastorem oraz teologiem ewangelickim, pedagogiem, a także naukowcem o międzynarodowej sławie5. Kształcił się w Bańskiej Bystrzycy, w Bratysławie oraz na uniwersytecie w Halle. Od 1707 r. działał w Bańskiej Bystrzycy jako pastor i profesor w tamtejszym gimnazjum, a w 1714 r. objął stanowisko prorektora, a następnie rektora gimnazjum ewangelickiego w Pożoniu, na którym pozostawał do 1719 r., kiedy to powierzono mu funkcję pastora niemieckich ewangelików w ówczesnym Preszburgu, sprawowaną do 1748 r. W tym mieście został też po śmierci (29 sierpnia 1749 r.) pochowany, chociaż zmarł w austriackim Altenburgu6.
Poniżej podajemy z „Compendium” pełny tekst dotyczący komitatu orawskiego, zamieszczony w § IV tego dzieła7:
COMITATUS ARVENSIS, Hungaris Arva-Varmegye. Germanio die Orawer Gespanschaft,
Et is quidem:
1.
Inter montes Carpaticos, ad Galliciae limites reiectus, pauperrimus
omnium Hungariae comitetum creditur. Montosa alioąuin, frigida,
minusąue foecunda regio est. Fluvius Arva mediam eam interliut,
caditąue in Vagum, in Liptoviensium et Thurocziensium collimitio, ad
montes, quos Fatra vocamus. Oritur vero fluvius hic in
montibusHungariae aquilonaribus, versus Galliciam, Babia Góra
vocatis. Ex fontibus prodiens, Oravkam et Jablonkam pagos, adluit.
Capit in longitudine sex, in latitudine tria milliaria. A
septentrionibus, Osvicensem, ducatum, ab ortu, Galliciae regnum; a
meridie
Liptovienses, ab occasu Thuroczienses, habet vicinos.
2.
Incolae Slavi sunt, robostum laboriosumque hominum genus; qui tamen
multum
Polonici idiomatis adsciverunt, avenaceo potissimum pane
contenti. Quium greges,
in montibus et alpibus Carpati alunt,
quibus rem facere consueverunt. Conficiunt quoque linteum, quod in
complures comitatus deferunt et vendunt. Numerat oppida 4.pagos 93-
incolas 60648. quos inter Iudaei 112. esse dicuntur. In bellicum
aeriarium foluit quotannis 43396 fl. 30 xr.
3. Rem pecuariam, quad abundet filuis regio, commode curare possent incolae, dummodo supeteret plerisąue victus ąuotidianus. Reliąua, pro paupertate regionis, universe, ponderari facile ąuerurundt.
4. In duos diuditur processus, itidem a situ vocatos. Sunt ii, (a) Superior, qui in aąuilonem recedit, ita dictus, ąuia circa fontes Arvae amnis situsest. (b) Inferior, qui in meridiem et occasum declinat.
5. Nullum habet liberam, regiamque urbem. Arx montana Arva, Slavis
Orava, praecipua
est, que nomen comitatui impertiuit. Arx olim
duplex, immo triplex suisse, hic creditur. Superioris in altissima
petra positae rudera, hodiedum conspiciuntur, crediturque, eadem
templariis sedem praebuisse; interior adhuc prostat, conservaturque
follicite. Vicus adiacens, uti et totus hic comitatus, pauper est,
quod iam notatum est. Accepit ab hacarce, denominationem dynastia
Arvensis, quae maiori comitatus parte absoluitur. Effecerat illam
iuris sui Georgius Thurzo, anno 1008 [!] a quo, extinctis masculis,
ad femineos heredes, ius, saeculo superiori, pervenit.
6. Oppida, quibus colitur, pro regionis conditione, exigui sunt monenti.
In processu superiori:
(a) Trsztena,
(b) Tvardossin, (Turdossin) oppidum populosum.
In processu inferiori:
(a) Also-Kubin.
(b) Nagyfalu, alias Velicsna, Welka Wes, amoenum oppidum, nuper castello eleganti auctum. Conventus provinciales, quos congregationes nostri vocant, Alsó Kubinii celebrantur.
7. Supremi comitatis dignitate Andreas Tórók, Generalis Campi Mareschalli Locumtenens fungitur.
Powyższy fragment w tłumaczeniu na język polski:
KOMITAT ORAWSKI, po węgiersku Arva Varmegye, po niemiecku Orawer Gespanschaft,
Jest położony:
1. W górach Karpatach, przy granicy z Galicją, uznawany za najbiedniejszy ze wszystkich komitatów węgierskich. Jest to region przeważnie górzysty, o chłodnym klimacie, mało nadający się do upraw rolnych. Rzeka Orawa przepływa przez środek komitatu, uchodząc do Wagu, który stanowi granicę z Liptowskiem i Turczańskiem, aż do gór, które nazywamy Fatra. Rzeka ta wypływa z gór północnych Węgier, od strony Galicji, spod góry, która się nazywa Babia Góra. Płynąc od źródeł, nawadnia pola przy Orawce i Jabłonce. [Komitat – red.] ma długość sześciu, a szerokość trzech mil8. Od północy graniczy z Księstwem Oświęcimskim, w Królestwie Galicyjskim, pośrodku z Liptowskiem, a od zachodu z Turczańskiem9.
2. Mieszkańcy to Słowianie, silnie zbudowany i pracowity lud; który używa w mowie wielu idiomów polskich, a zadawala się przeważnie chlebem razowym. Wypasa liczne stada owiec w górach i na polanach Karpat. Owczarstwo jest tu dosyć powszechnym zajęciem. Przędzie się również dużo płótna, które się roznosi i sprzedaje w różnych komitatach. Liczy sobie 4 miasteczka10, 93 wioski i 60 648 mieszkańców, w tym 112 Żydów. Do skarbu wojennego wpłaca rocznie 43 396 forintów 30 groszy.
3. Bogactwo, którego region ten ma pod dostatkiem, to rozległe lasy, dające utrzymanie mieszkańcom. Jest on zresztą, generalnie rzecz biorąc, ubogi.
4. [Orawę – KB] dzieli się tradycyjnie na dwie części, które się tu określa, jak następuje:
(a) Górną, położoną na północy, nazywa się tak, gdyż leży przy źródłach rzeki Orawy.
(b) Dolną, która leży w centrum i na zachodzie.
5. Nie ma tu żadnego wolnego miasta11. Zamek Arva stojący na skale, w języku słowiańskim zwanym Orava jest wspaniały, od niego zresztą pochodzi nazwa komitatu. Jest to zamek podwójny, a nawet, jak to się mówiło, potrójny. Zamek górny jest zbudowany na najwyższej skale z kamienia łamanego, grubo ciosanego. Obecnie uważa się, że był on kiedyś gniazdem templariuszy. Od tego zresztą czasu jego wnętrza niszczeją i wymagają konserwacji. Położona pod zamkiem wieś12 jest biedna, jak i cały komitat, o czym zresztą jużeśmy wspominali. Od tego zamku wziął również swą nazwę orawski ród, do którego należy większa część komitatu. Po śmierci Jerzego Thurzo, bez potomka męskiego, w roku 100813, jego prawa zostały zabezpieczone i kontynuowane w linii żeńskiej. (Błąd drukarski. Powinno być: 1616. Książe J. Thurzo (1567-1616)
6. Miasteczka, biorąc pod uwagę ogólny stan regionu, nie odgrywają tu większego znaczenia.
Są to na Górnej Orawie:
(a) Trzciana [węg. Trsztena, slow. Trstena],
(b) Twardoszyn [węg. Tvardossin. slow. Tvrdośin], miasteczko z największą liczbą mieszkańców.
Na Dolnej Orawie:
(a) Dolny Kubin [węg. Also-Kubin, slow. Dolny Kubin],
(b) Wieliczna [węg. Nagyfalu, albo Velicsna, slow. Velićna, dawniej Welka Wes],przepiękne miasteczko, od niedawna posiada elegancki dwór. Zgromadzenia komitatowe, zwane u nas konwentami, zwoływane są w Dolnym Kubinie14.
7. Najwyższym dygnitarzem komitatu jest generał broni Andreas Tórók15, którypełni funkcję namiestnika.
II
Polskie wioski na Górnej Orawie według oficjalnego spisu miejscowości na Węgrzech z 1773 r.
Ten spis, nazywany często Leksykonem16, jest w zasadzie pierwszym wykazem, obejmującym wszystkie miejscowości Królestwa Węgierskiego, z wyjątkiem niektórych rejonów bezpośrednio poprzez Wiedeń administrowanych (jak Siedmiogród).Został on przygotowany w jedynym tylko egzemplarzu, dla celów służbowych, przede wszystkim dla potrzeb działu podatków Kancelarii Nadwornej.
Zawierał podstawowe, jednak bardzo ważne dane o poszczególnych miejscowościach, a mianowicie ich nazwy (w języku łacińskim, węgierskim, niemieckim i „słowiańskim”), pozycję w hierarchii administracyjnej (wieś, miasteczko, wolne miasto, wolne miasto królewskie), wyznawaną przez mieszkańców religię, czy posiada nauczyciela, a na końcu, jakim językiem posługuje się większość mieszkańców.
Ciekawym zrządzeniem losu z przechowywanego w budapeszteńskim Archiwum Państwowym oryginału Leksykonu wykonano na początku 1920 r. przedruk, dla potrzeb węgierskiej delegacji na Konferencję Pokojową w Paryżu. Nakład tego wydania wynosił 500 egzemplarzy17.
Dla polskiego czytelnika najistotniejsze w tym Leksykonie są z pewnością dane dotyczące rodzimego języka, jakim posługiwała się ludność Górnej Orawy. Zamieszczone informacje nie budzą zastrzeżeń. Autorzy wspomnianego spisu oparli się bowiem na materiałach, których dostarczyli urzędnicy poszczególnych komitatów, czyli osoby najlepiej zorientowane w kwestiach dotyczących ich terenu18.
Poniżej podajemy właśnie te informacje.
Według sporządzonej listy z 93 orawskich miejscowości w 23 mówiło się „principaliter”, czyli przede wszystkim po polsku. Były to następujące wsie:
Miejscowości Górnej Orawy zasiedlone przez ludność polską
(w pierwszej kolumnie nazwa polska, w drugiej – węgierska, a w trzeciej – słowacka)
Bukowina Bukovina Bukovina
Chyżne Chizne Chizne
Erdutka Erdódka Erdutka
Harkabuz Harkabusz
Głodówka Hladonka Hladovka
Jabłonka Jabłonka Jabłonka
Kulich [Orawka] Kulich Kulich
Lipnica Dolna [Wielka] Alsó-Lipnicza Dolny Lipnica
Lipnica Górna [Mała] Felsó-Lipnicza Horny Lipnica
Mutne Mutne Mutne
Nowoty [Nowoć] Novoty Novoty
Półhora [Półgóra] Polhora Polhora
Podwilk Podvlk Podvlk
Piekielnik Pekelnik Pekelnik
Rabcza Rabcsa Rabca
Rabczyce Rabcsica Racice
Syhelne Szihelne Sihelne
Suchahora [Sucha Góra] Szuchahora Suchahora
Wesele [Wesołe] Veszele Vesele
Witanowa Vitanova Vitanova
Zakamienne [Klin Zak.] Zakamene Zakamene
Zubrzyca Dolna Alsó -Zubricza Dolny Zubrica
Zubrzyca Górna Felsó-Zubricza Horny Zubrica
III
Stan zasiedlenia Górnej Orawy według Notitiae Lajosa Nagy’a
Niewiele wiadomo o życiu i działalności Ludowika Nagy’a – szlachcica węgierskiego, urzędnika kancelarii królewskiej, sędziego komitatu liptowskiego i turczańskiego – poza tym, że napisał dwutomowe dzieło pod tytułem Notitiaepolitico-geographico-statisticae inclyti regni Hungariae, partimąue eidem adnexarum, Budae 1828-1829. Jednakże publikacją tą niewątpliwie wpisał swoje nazwisko do historii statystyki węgierskiej, jako jeden z pierwszych autorów podejmujących temat demografii. Jego praca mogła się ukazać dzięki mecenatowi zwierzchnika, Istvana Illeshaziego, hereditarnego żupana głównego komitatów trenczyńskiego i liptowskiego.
Notitiae to dwutomowe dzieło, napisane w języku łacińskim. Opis każdego
komitatu poprzedzony jest krótkim wprowadzaniem. Wstępy te, zarówno co do treści jak i do stylu, są zbliżone do odpowiednich części Compendium Bela.
Nagy podaje statystykę wyznaniową Węgier. Mógł on opierać się na świeżych i dosyć dokładnych danych, pochodzących ze spisu w 1828 r.
Poniżej podajemy w całości fragmenty Notitiać19, wraz z ich przekładem na język polski. Dotyczą one komitatu orawskiego, ze szczególnym uwzględnieniem gmin Górnej Orawy, należących obecnie do Polski.
Arvensis Comitatus Hungaris Arva Varmegye, Germanis die Arwaer Gespannschaft, slavis Oravska Stolicza, ab Arce, aut fluvio Arva Provinciam perluente denominationem accepit. Inter montes Carpaticos ad Galliciae Limites rejectus est, cui ab ortu, et septemtrione conterminatur; Liptoviensi, et Thurocziensi ad meridiem, ab Occasu Tranchiniensi Comitatui contiguus. Exigue haec Regio in longitudine sex, in latitudine tria millaria continens, ob frigidum, quod ei obtigit, clima, minus foecunda, pauperima omnium Hungariae creditur. Incolae sunt slavi, robusti, laborumąue patientissimi, avenaceo potissimum pane contenti, qui greges Ovium in syivis, montibus, Alpibusque Carpati alunt, et Casei partim, partim vero Telae, quam sat nobilem domi praeparant, quaestu Vitam sustentant. In quatuor Regio dispescitur Processus, Arvensem, Kubiniensem, Namestoviensem, et Trsztenensem, ab arce, et Oppidis denominatos; His insunt.
Komitat Orawski
Po węgiersku Arva Varmegye , po niemiecku Arwaer Gespanschaft, po słowiańsku Oravska Stolicza. Jego nazwa pochodzi od Zamku Orawskiego lub od przepływającej przez komitat rzeki Orawy. Leży on w górach Karpatach, sięgając aż do Galicji, z którą graniczy od wschodu i północy. Natomiast na południu sąsiaduje z Liptowem i Turczańskiem, a od zachodu z Turczańskiem. Ten mały region jest długi na sześć, a szeroki na trzy mile. Ze względu na zimny klimat jest mało urodzajny i uważa się powszechnie, że jest najbiedniejszym komitatem Węgier. Jego mieszkańcy to Słowianie, silnie zbudowani, pracowici, którzy przeważnie zadawalają się chlebem razowym. Wypasają swoje stada owiec w lasach, wśród gór oraz na polanach, żywiąc się serem, zresztą dość dobrym, domowym. Komitat dzieli się na cztery powiaty, tj. orawski, kubiński, namiestowski i trzciański, nazwane tak od zamku, względnie tutejszych miasteczek.
Oppida
(Miasteczka)
Bobró, Nundiali privilegio provisum. RC20. (Bobrów, z prawem targowym. Katolicy)
| Dom21 (Domy) | RC22 (Katolicy) | AC23 (Luteranie) | Heb24 (Żydzi) | Sum25 (Suma) |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 181 | 1495 | 6 | 70 | 1571 |
Veliczna, videNagyFału. (Wieliczna, patrzNagyFału)26.
Wykaz ludności
wsi górnoorawskich według wyznania27
| Pagus (Wieś) | Domy | RC Katolicy | AC (Luteranie) | Heb. (Żydzi) | Suma |
| Bukovina | 111 | 368 | – | 8 | 376 |
| Chizsne | 249 | 1407 | – | 3 | 1410 |
| Harkabuz | 75 | 431 | – | – | 431 |
| Jabłonka* | 576 | 3617 | 2 | 20 | 3639 |
| Lipnicz (Alsó), Unter Lipnic, Dolnye Lipnice | 429 | 3380 | – | 23 | 3403 |
| Lipnicz (Felsó), Ober Lipnitz, Hornye Lipnice | 306 | 1514 | – | – | 1514 |
| Oravka, Kulich | 127 | 595 | – | 8 | 603 |
| Pekelnik | 259 | 1396 | – | 9 | 1405 |
| Podvilk** | 226 | 1640 | – | 5 | 1690 |
| Szarnya | 112 | 628 | – | – | 628 |
| Zubricza (Alsó), Unter Zubricz, Dolnya Zubricza | 187 | 1030 | – | – | 1030 |
| Zubricza (Felsó), Ober Zubricz, Hornya Zubrica | 159 | 1177 | – | 10 | 1187 |
*Tricesimae Officium hospitio expicit (bez urzędników celnych).
** Cum Tricesimae officio (wraz z urzędem celnym)
Praedia et Diverticula28
(Folwarki, karczmy i inne)
| Położenie | Domy | Mieszkańcy |
| Beszkid | 1 | 4 |
| Buggai | 6 | 33 |
| Czernicz | 17 | 94 |
| Chlipov Ochlipów? | 10 | 59 |
| Danielki [Podwilki] | 10 | 68 |
| Diemanova | 8 | 69 |
| Dierova | 3 | 17 |
| Dodova Dolina | 17 | 99 |
| Dsiki | 6 | 35 |
| Dulov | 13 | 74 |
| Flaiszova (Erdutka) | 2 | 12 |
| Hladomer | 1 | 4 |
| Hldotsin | 1 | 5 |
| Holveg | 1 | 5 |
| Talovetz (Prievidze) | 3 | 15 |
| Iaszenovska | 51 | 280 |
| Iavorina | 1 | 5 |
| Jelsava | 1 | 61 |
| Kurtaspatak | 4 | 26 |
| Kvasznitsak | 1 | 6 |
| Lutski | 1 | 6 |
| Magurka | 1 | 5 |
| Okalka | 1 | 5 |
| Oravicze | 2 | 16 |
| Polyana Pekelnik | 2 | 17 |
| Pilszkó | 4 | 22 |
| Plsetnicza | 2 | 9 |
| Podszkle | 98 | 587 |
| Podveling | 1 | 16 |
| Prehibi | 1 | 9 |
| Rovnve | 5 | 38 |
| Siroka | 7 | 40 |
| Szałas | 9 | 81 |
| Sztudenki | 1 | 6 |
| Sztudenki ad Bukov. | 11 | 68 |
| Sztudenki ad Oravka | 16 | 187 |
| Szvrtsnik | 1 | 3 |
| Viszoka | 5 | 28 |
| Zabór | 9 | 55 |
| Zahrabove | 1 | 6 |
| Zakamionek | 9 | 52 |
| Zavada | 3 | 18 |
| Zsabinecz | 1 | 4 |
Uwaga. Tłustym drukiem zaznaczone są miejsca położone obecnie na terenie polskiej Orawy.
In Molis, Villis, Sylvis, ac Montibus degents 1 500. Numerat Oppida 6. Pagos Praedia, et Diverticula 44. Incolas 90 682. (W młynach, folwarkach, lasach i górach mieszka 1 500 osób. W komitacie znajduje się 6 miasteczek, 93 wioski, 44 folwarki i karczmy. Liczy on 90 682 mieszkańców)
Magistratus Provinciae:
(Zarząd Prowincji):
1 Vice-Comes Ordinar (wiceżupan),
1 Subtitutus (zastępca),
1 Notarius Ord. (notar, tj. sekretarz),
2 Vice-Notarii (2 wicenotarzy),
1 Archivarius (archiwista),
1 Generalis Cassarum Perceptor (główny poborca),
2 Particulares Perceptores (2 poborców),
1 Exactor rationum (poborca podatkowy),
1 Fiscalis Ord. (skarbnik),
1 Vice-Fiscalis (wiceskarbnik),
4 Judices Nobilium Ordinarii (4 sędziów komitatowych),
4 Vice-Judices Nobilium (4 wicesędziów komitatowych),
8 Jurassores Ord. (8 urzędników-prawników),
2 Comissarii (2 komisarzy),
1 Geometra (geometra-geodeta),
1 Hic accedunt Physicus Ord. (tu jeszcze dochodzi fizyk, czyli lekarz
komitatowy),
4 Chyrurgi (4 chirurgów),
1 Castellanus (kasztelan).
Supremi Comitis Officio fungitur III. Dominus Fidelis Comes Palffy ab Erdód, Perpetuus in Vóróskó, S.C.R.A.M. Camerarius, Consiliarius Aulicus, ac ad Exc. Cancellariam Regiam Hung. Aulicam Referendarius, et I. Comitatus Posoniensis Perpetuus Comes.
(Najwyższe stanowisko urzędowe w komitacie, tj. głównego żupana, zajmuje Pan Fideliusz, III książę Pallfy z Erdó’d, na stałe mieszkający w Yóróskó29, zaufany szambelan papieski, radca nadworny, główny referent przy Węgierskiej Kancelarii Królewskiej i dożywotni żupan główny komitatu pożońskiego). Ingremiatur Diocesi Scepusiensi. ([Komitatat, pod względem administracji Kościoła katolickiego – red.] podlega diecezji spiskiej).
1 W. Semkowicz, Materiały źródłowe do dziejów osadnictwa Górnej Orawy, cz. I: Dokumenty, Zakopane 1932 i cz. II: Listy i akta, Zakopane 1939.
2 Jak to wynika z tytułu dzieła, miała to być popularna wersja podstawowego, naukowego opracowania pt. Notitia Hungariae novae historico-geographica, opisującego, według planów autora, wszystkie komitaty ówczesnych Węgier. Z serii Notitia wyszło jednak drukiem tylko pięć woluminów (tj. z cz. I: t. 1 -4 i z cz. II: t. 5, Viennae 1735-1742). Zawierały one opisy komitatów: pożońskiego, turczańskiego, zwoleńskiego, liptowskiego, peszteńsko-pilisz-szoltowskiego, nowogradzkiego, barszowskiego, nitrzańskiego, wielko- i małohontowskiego oraz moszońskiego. Dalsze prace nad kontynuacją serii przerwała śmierć autora.
3 Po węg. Bel Matyas, po słów. Matej Bel, a po łac. Matthias Bel, czy też Belius (red.)
4 Wg Z. Radwańskiej-Paryskiej i W. H. Paryskiego {Wielka Encyklopedia Tatrzańska, Poronin 1995, s. 6l)następne ukazały się w latach: 1767, 1777, 1779, 1792. Ze strony jednak tytułowej wydania z 1792 r. wynika, że jest to edycja czwarta (Editio Qarta Auctior et Coorectior),
a nie piąta
5 Zajmował się historią, geografią, etnografią, językoznawstwem i in. dziedzinami wiedzy. Był
autorem wielu
prac naukowych z różnych dyscyplin, a także podręczników. W XVIII w. uznawano go na Węgrzech za czołowego badacza i nazywano magnum Hungariae decus, czyli „wielką
ozdobą Węgier”. Sława jego wykraczała poza rodzinny kraj, co się m.in. wyraziło w tym, że został przyjęty do zagranicznych towarzystw naukowych i akademii. Z. Radwańska-Paryska
i W. H. Paryski, Wielka Encyklopedia…, op. cit., s. 60-61 (red.)
6 Ibidem
7 M. Bel, Compendium Hungariae Geographicum, ad ExemplarNotitiae Hungariae Novae Historico-Geographicae…, Posonii et Pestini 1792, s. 73-75
8 Milliaria (łac.). Chodzi tu o dawną milę węgierską (milliaria hungarica), która wynosiła 11 376 m. Stąd, przyjmując dane M. Bela, komitat rozciągał się na przestrzeni o długości ok. 68,25 km
i szerokości ok. 34,12 km
9 Przedstawione
przez M. Bela usytuowanie komitatu względem sąsiednich krain nie jest zbyt precyzyjne. W rzeczywistości Orawa graniczyła wówczas od północy i wschodu z Galicją, od południa- z Liptowem, od południowego zachodu- z Turczańskiem, a od zachodu- z Trenczyńskiem (red.)
10 Oppidum (po węg. Mezóvaros), czyli miasteczko z ograniczonymi prawami miejskimi, będące pod jurysdykcją komitatów i przeważnie pozostające pod silnym wpływem możnej szlachty.
11 Po węgiersku „szabad kiralyi varos”, czyli wolne miasto królewskie. Miasta tej rangi podlegały tylko królowi, komitaty nie miały nad nimi żądnej jurysdykcji. Oprócz posiadanych przywilejów, od 1608 r. wysyłały one po dwóch delegatów do Zgromadzenia Narodowego. Następną kategorią w hierarchii prawno-administracyjnej były tzw. wolne miasta (miasta górnicze), a na końcu miasteczka (patrz wyżej, przyp. 10).
12 O polskiej nazwie Zamki Orawskie (węg. Arvavaralja, slow. Oravsky Podzamok).
13 Błąd drukarski. Powinno być: 1616. Książe J. Thurzo (1567-1616) w swoim testamencie wydał dyspozycję, że w razie śmierci swego jedynaka, Imre (Emeryka), który nie miał potomka, posiadłości Thurzonów zostaną przekształcone w tzw. Komposesoriat Orawski, jako wspólny, nie podlegający podziałowi majątek całej rodziny. Po śmierci Emeryka, Komposesoriat – administrowany przez urzędników, wywodzących się głównie z miejscowej szlachty – skupiał 71 tysięcy morgów.
14 Wieliczna, jedna z najstarszych miejscowości na Orawie, była siedzibą komitatu do 1683 r., kiedy to wojska litewskie doszczętnie ją spaliły
15 Być może chodzi tu jednak nie o Andrasa Tóróka, a generała Janosa barona Tóróka, który sprawował funkcję głównego żupana komitatu orawskiego w latach 1769-1793-
16 Od jego strony tytułowej: Lexicon Unwersorum Regni Hungariae Locorum Populosorum…, Anno Domini MDCCLXXIII.
17 Lexicon…. Publici inrisfecit: Delegatio Hungarica Pacem Tractans, Budapestini e Typhographis v. Hornyśnszky, 1920.
18 Ponadto za ich obiektywnością przemawia to, że w drugiej połowie XVIII w. jeszcze nie fałszowano statystyk narodowościowych ze względów politycznych. Pochodzenie etniczne poddanych było wówczas zagadnieniem drugorzędnym (red.)
19 L. Nagy, Notitiae Politico-Geographico-Statisticae inclyti Regni Hungariae, Partiumąue eidem adnexarum, t. 1, Budae 1828, s. 34-38.
20 Dom.- skrót od: domus (mieszkanie, dom). Tu jako domy.
21 Dom.- skrót od: domus (mieszkanie, dom). Tu jako domy.
22 RC- skrót od: Romano-Catholicos Incolas, tj. rzymscy-katolicy, czyli katolicy
23 AC- skrót od: Augustianae Confessioni Addictos, tj. luteranie.
24 Heb.- Haebreos Incolas, tj. żydzi
25 Sum.-summa, tj. suma, razem.
26 L. Nagy, Notitiae Politico…, op. cit., s. 34-35.
27 Ibidem, s. 36-37. Polskie nazwy tych wiosek: Bukowina, Chyżne, Harkabuz, Jabłonka, Lipnica Wielka, Lipnica Mała, Orawka, Piekielnik, Podwilk, Podsarnie, Zubrzyca Dolna, Zubrzyca Górna.Wśród miejscowości, należących obecnie do Polski, nie zostało tu wymienione Podszkle (red.).
28 Ibidem, s. 37-38.
29 Miejscowość w komitacie trenczyńskim. Obecnie Ćerveny Kamen (red.)