DOM LUDOWY IM. JANA BEDNARSKIEGO
Dom Ludowy w Lipnicy Wielkiej to symbol i owoc działalności Mików. Duma lipniczan w okresie międzywojennym. Ośrodek dziedzictwa i tożsamości orawskich górali. Placówka Polskości i patriotyzmu.
Zaraz po decyzji Rady Ambasadorów z 1920 roku i przyłączeniu części Lipnicy Wielkiej do Polski, w naszej wiosce zaczęła działać polska administracja. Bardzo ważną role w rozwoju życia społecznego i kulturalnego odegrało Towarzystwo Szkoły Ludowej. Koło TSL w Lipnicy Wielkiej zostało założone już w 1920 r. Nosiło imię Tadeusza Kościuszki. Funkcję prezesa pełniła Józefina Machay, zaś zastępcy Karol Ślezak (wójt gminy).
Towarzystwo Szkoły Ludowej na przełomie XIX i XX stulecia pozytywnie zasłużyło się w upowszechnianiu oświaty i kultury nie tylko na wsi, lecz także w bardziej zaniedbanych środowiskach miejskich. Czytelnie, biblioteczki, Domy Ludowe należały do pierwszych trwałych instytucji oświatowych w środowiskach wiejskich. Przez kilka dziesiątek lat upowszechniały one czytelnictwo, rozprowadzały książki i czasopisma, organizowały odczyty, pogadanki i wykłady.[1] Taką funkcję pełniło TSL także w okresie międzywojennym, w wolnej już Polsce.
Głównym celem Koła TSL w Lipnicy Wielkiej była właśnie praca oświatowa pozaszkolna, upowszechnianie czytelnictwa, zwalczanie analfabetyzmu wśród dorosłych, popularyzacja oświaty wśród najszerszych warstw społeczeństwa wsi oraz wspieranie twórczości regionalnej. Tak o jego działalności w 1921 r. pisała Gazeta Podhalańska: „Niemniej dobrze rozwija się Towarzystwo w Lipnicy Wielkiej pod kierownictwem prezes Józefy Machajównej i nauczyciela Emila Miki. Urządził do dziś dwa przedstawienia, jasełka, posiada własną stałą scenę.”[2]
Jednym z celów TSL była budowa Domów Ludowych. O potrzebie budowy takich placówek na Orawie, Podhalu i Spiszu pisał dr Władysław Wnęk: „Idea zakładania Domów Ludowych nie jest nowa. Już za czasów zaborczych rozumiano doniosłość stwarzania ośrodków, które umożliwiałyby współpracę kulturalno-oświatową, lecz zarazem zbliżałyby towarzysko – łączyły – rozwijały ducha obywatelskiego oraz poczucie solidarności społecznej. (…) Skromne stylowe dumy – posiadające wygodne sale, przeznaczone na zebrania towarzyskie, czytelnię, muzeum, składnice towarów. (…) Odczyty i pogadanki- obejmujące całokształt zagadnień- winny zapoznawać młodych i starych z kulturą Polski- przeszłością i dziełami. Niech młodzież wiejska znajdzie ośrodek w którym zakwitać będzie kult dla języka, strojów, pieśni, zwyczajów ludowych.[3]
Tę ideę Domów Ludowych bardzo dobrze rozumieli Mikowie. Od początku działalności kola TSL rozpoczęli starania o budowę takiej placówki w Lipnicy Wielkiej. W tych działaniach wspierał ich ks. Ferdynand Machay. To dzięki jego staraniom Lipnica Wielka otrzymała na ten cel pierwsze dofinansowanie z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.[4] Emil i Józefina Mikowie niestrudzenie zabiegali o wsparcie finansowe na budowę Domu Ludowego. Otrzymali go od Zarządu Głównego Towarzystwa Szkoły Ludowej w Krakowie, Ministerstwa Pracy i Pomocy Społecznej i ponownie od Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Organizowano także od 1920 roku liczne przedstawienia i spektakle teatralne, na których zbierano fundusze. Liczne zachowane w archiwum Muzeum tatrzańskiego pisma świadczą o dużym zaangażowaniu i przedsiębiorczości Mików w budowie Domu Ludowego. [5]
Prace budowlane rozpoczęto w 1925 roku. Wtedy to prezes Józefina Mikowa otrzymała od Zarządu Głównego TSL oficjalne zatwierdzenie planu budynku. W piśmie z 6 lipca 1925 r. starostwo spisko – orawskiego pozwoliło lipniczanom na bezpłatne wypalenie cegieł na terenie Jabłonki na cel inwestycji o charakterze kulturalnym i społecznym. W sprawozdaniu finansowym za rok 1925 podaje się takie wydatki: kamienie pod fundament, przywóz cegły, prace murarskie, pomoc murarska, płaca budowniczego, drzewo na więźbę, deski, roboty ciesielskie, eternit.
W następnym roku 20 stycznia 1926 r. podpisana zostaje umowa z Józefem Żurkiem na prace stolarskie, montaż okien i drzwi. W tym roku budynek został oddany w stanie surowym i rozpoczął swoje funkcjonowanie. W sprawozdaniach TSL w Lipnicy Wielkiej właśnie rok 1926 podaje się jako rozpoczęcie działalności Domu Ludowego. Mogły się w nim odbywać już spektakle teatralne, odczyty, spotkania, opłatki. W sprawozdaniach z działalności za rok 1926 i 1927 Koło TSL z Lipnicy Wielkiej wymienia organizację odczytów, przedstawień, kursów. Tak Zarząd Główny w Krakowie podsumował pracę lipniczan: „Zarząd główny TSL od kilku lat patrzy z całym uznaniem na pełną zapału pracę, koła w Lipnicy Wielkiej i zwraca się do niego z gorącym apelem, by nadal w pracy tej nie ustawał, ale starał się ją jak najsilniej ugruntować na miejscowym terenie, jako specjalnie ważnym ze względu na świeżą przynależność do Państwa Polskiego.”[6]
Prezes Józefina Mikowa nadal zabiegała o fundusze na całkowite zakończenie budowy. Uzyskała je. Tę wspaniałą i wyjątkową, jak na ówczesne czasy, placówkę kulturalną uroczyście otwarto w kwietniu 1928 roku. Domowi Ludowemu w Lipnicy Wielkiej nadano imię działacza niepodległościowego, przyjaciela Orawy, starosty spisko – orawskiego, Jana Bednarskiego. To wyjątkowe wydarzenie odnotowuje Gazeta Podhalańska: „Kto pierwszy raz przychodzi do Lipnicy myśli sobie na pierwszy rzut oka, że to Bank Narodowy albo duży teatr, takiej budowy śmiało może pozazdrościć nawet większe miasto. Na budowę tego domu ludowego potrzebne fundusze dał rząd, TSL i dochody z przedstawień na ten cel się obracały. Tu się nic nie wychwala, tu się pracuje. – Nie były zaproszenia rozsyłane, jednak na przedstawienie zgarnęło się mnóstwo ludzi. Sala była po brzegi wypełniona, kiedy to grano „Zrękowiny u Druzgały” teraz w kwietniu.”[7]
Nowy Dom Ludowy prezentował się imponująco. Od razu stał się chlubą lipniczan. W obiekcie mieściła się sala widowiskowa ze sceną, garderoba, magazyn dla zespołu i orkiestry dętej, kuchnia, bufet, pokój dla stróża, czytelnia z biblioteka, sala dla sekcji rolniczej, dwie sale edukacyjne i korytarz. Obok Domu Ludowego znajdował się ogród warzywny, oraz szkółka drzewek owocowych, prowadzona przez Emila Mikę (w miejscu, gdzie dziś stoi Dom Nauczyciela)[8]. W piśmie z 2 września 1925 r. Zarząd Główny TSL poinformował, że Kołu miejscowemu w Lipnicy Wielkiej przyznano dotację na prowadzenie szkółki drzew.[9]
Kulturotwórcza funkcja pracy Mików była ogromna. Lipnica tętniła życiem. W Domu Ludowym w 1929 r. zorganizowano 7 przedstawień , 1 zabawę i 3 obchody narodowe. W bibliotece wypożyczających jest 80 osób, książek 483.[10] W sprawozdaniu z 1933 roku podano, że w Domu Ludowym zorganizowano obchody narodowe, Święto 3 maja i 11 listopada, 4-19 marca uroczystości w związku z odsłonięciem tablicy Piotra Borowego. Odbyły się cztery przedstawienia amatorskiego teatru, dwa koncerty. Przeciętna frekwencja wynosiła 250 osób, roczna 850. Zorganizowano także trzy zabawy ludowe.[11]
Plac, na którym wybudowano Dom Ludowy dzierżawiono od Skarbu Państwa. Jednak Mikowie od razu starali się o przejęcie terenu na własność TSL. Koło TSL dzierżawiło 20 morgów. Zarząd Główny zwrócił się z prośbą do Prezesa Ministrów o bezpłatne odstąpienie przez Skarb Państwa na rzecz Towarzystwa tych gruntów na działalność statutową organizacji. W piśmie tak argumentuje potrzebę przejęcia tego terenu dla Koła z Lipnicy Wielkiej. „Dom Ludowy w Lipnicy Wielkiej jest już zbudowany i oddany do użytku, przez co stworzono tam ośrodek życia narodowego i społecznego – nieopodal granicy czechosłowackiej. Znaczenie powyższej placówki narodowej i kulturalnej na południowych rubieżach Rzeczpospolitej, jest tem większa, że ze strony czeskiej, nie brak umiłowań, aby silne jeszcze ciążenia ku Słowakom ludności polskiej na Orawie podtrzymać i wzmocnić.
Dlatego miejscowe Koło Towarzystwo Szkoły Ludowej w Lipnicy Wielkiej musiało rozwinąć pracę nad ludem orawskim, a to utworzenie przy Domu Ludowym: biblioteki, czytelni polskiej, kółka rolniczego, spółdzielni dla zbytu jajek, kółka muzyki ludowej, w projekcie jest założenie ochronki dla opuszczonej dziatwy, nadto pola doświadczalnego rolniczego i sadowniczego oraz innych organizacji gospodarczych i społecznych. Przy pomocy tych instytucji spodziewa się miejscowe koło TSL w Lipnicy Wielkiej podnieść ludność gospodarczo i kulturalnie i pozyskać ją trwale dla Polski”.[12]
Z pisma wynika, że parcele dzierżawione przez TSL w Lipnicy Wielkiej należały do roku 1889 do Zuzanny Kellerman. Ziemia ta następnie została wywłaszczona za zaległe podatki i w drodze egzekucji przeszła na własność węgierskiego Skarbu Państwa. Z chwilą przyłączenia tej części Orawy do Polski działki te jako majątek Królestwa Węgierskiego należały do Skarbu Państwa Polskiego.
Dzięki wielkiemu zaangażowaniu Mików Lipnica Wielka mogła poszczycić się pięknym Domem Ludowym. Jednak kulturę tworzą ludzie a nie obiekty. Dom Ludowy w Lipnicy Wielkiej stał się swoistym centrum orawskiego dziedzictwa za sprawą Emila i Józefiny Mików i wielu wspaniałych lipniczan, ich zaangażowaniu i poświęceniu. To dzięki ich pracy Lipnicę Wielką zaczęto postrzegać jako kulturową stolicę polskiej Orawy.
(oprac. Robert Kowalczyk)
[1] Jerzy Potoczny, Udział Towarzystwa Szkoły Ludowej w upowszechnianiu czytelnictwa i
popularyzacji wiedzy wśród ludu galicyjskiego doby autonomicznej,Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika 23,401-414, 2014, s.414.
[2] Gazeta Podhalańska nr13, 1921
[3] Władysław Wnęk, Domy Ludowe na Podhalu , Gazeta Podhalańska, nr 7, 1929.
[4] Maria Bafia-Bobek, Jóżefa z Machayów Mikowa Ryś.w: Zwiażek Górali Spisza i Orawy,Nowy Targ 2018,s.169
[5] Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem, sygn..AR//NO/39, Koło TSL w Lipnicy Wielkiej
[6] Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem, sygn..AR//NO/39, Koło TSL w Lipnicy Wielkiej
[7] Gazeta Podhalańska 1928, nr. 18, s.2
[8] Karol Fitak, Jeszcze raz o Emilu Mice, Gminne Nowiny,nr18/123/2.r 1996,s.3
[9] Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem, sygn..AR//NO/39, Koło TSL w Lipnicy Wielkiej
[10] Emil Kowalczyk, Mików imię.. w:Spisz i Orawa,Kraków, 1995, s. 295.
[11] Tamże
[12] Tamże