Leon Rydel

Pierwsze zetknięcie się muzyków polskich z folklorem orawskim nastąpiło w pierwszych dniach kwietnia 1920 roku, w okresie przygotowań do plebiscytu. Orawę obsadziła wówczas załoga wojsk francuskich z Komisji Międzysojuszniczej, a polskim oficerem łącznikowym przy jej komendzie w Jabłonce został mianowany por. Stanisław Mierczynski (1894-1952), skrzypek, kompozytor i badacz muzyki polskiej, który od pierwszych dni swojego pobytu zainteresował się miejscowym folklorem, skrzętnie notując śpiewane przez ludność piosenki i muzykę kapel orawskich. Tak powstał manuskrypt pt. Muzyka Orawy, obecnie w posiadaniu wdowy, L. Mierczyńskiej. Zdaniem Aleksandry Szurmiak–Boguckiej, muzykologa i doskonałego znawcy góralskiego folkloru, jest to bardzo wartościowy zbiór jeszcze nie zakłóconej wpływami zewnętrznymi, autentycznej muzyki ludowej tego zakątka ziemi, odciętego w tamtych latach granicą austro-węgierską od Podhala.

Drugim muzykiem, który zainteresował się folklorem orawskim był prof. Adolf Chybiński (1880 – 1952), muzykolog często przebywający w Zakopanem i na Podhalu. We wrześniu 1920 r. zwiedzał on Orawę i w Lipnicy Wielkiej zanotował 7 pieśni orawskich, śpiewanych przez Józefę Mikową, lat 23. Zostały one włączone przez Chybińskiego do śpiewnika Emila Miki, w drugim jego wydaniu (1957).

Ważne miejsce na polu zbierania melodii orawskich zajmuje orawianin, Emil Mika (1896-1941), kierownik publicznej szkoły powszechnej i organista w Lipnicy Wielkiej. W latach 1924-1934 zebrał on 102 pieśni orawskie z Chyżnego, Jabłonki, Lipnicy Wielkiej, Lipnicy Małej, Orawki, Podwilka oraz leżącej już po drugiej stronie granicy politycznej Rabczycy. Zbiór Emila Miki pt. Pieśni orawskie został wydany staraniem Związku Spisko-Orawskiego w 1934 r. Jadwiga Sobieska (ur. 1909) muzykolog, w swoim opracowaniu Folklor muzyczny w praktyce i nauce, stawia pracę Miki pośród najważniejszych tego typu opracowań polskich: „Jeśli chodzi o zasoby materiałowe folkloru muzycznego, to w dwudziestoleciu międzywojennym ukazały się bardzo poważne zbiory pieśni ludowych, do których między innymi zaliczam Pieśni orawskie” (Polska współczesna kultura muzyczna 1944-1964. ISPAN, PWM 1968, s. 166).

Emil Mika równocześnie przy Domu Ludowym TSL-u zorganizował z miejscowych górali chór żeński i mieszany, traktując to jako pracę kulturalno-oświatową, zalecaną przez Towarzystwo Teatru i Chóru Ludowego, którego tradycja działalności na Podhalu sięgała 1913 r. Dla tego chóru wybrał ze swojego zbioru 19 pieśni. Manuskrypt tego zapisu był od dawna bezskutecznie poszukiwany. Dopiero przypadkowe zetknięcie się w maju 1980 r. z Karolem Stopiakiem (ur. 1915), organistą kościoła w Lipnicy Wielkiej, byłym członkiem i solistą (tenor) chóru orawskiego, pozwoliło autorowi niniejszego tekstu odnaleźć ów zapis. Stopiak pokazał rękopis Miki, zawierający w pierwszej części, na 14 stronach, 7 jednogłosowych pieśni i 19 pieśni zharmonizowanych na chór żeński i mieszany. Ostatnia pieśń pt. Kogutek, w opracowaniu na chór mieszany, nosi datę zharmonizowania 28 listopada 1935 r. i opatrzona jest autografem Emila Miki. W drugiej części rękopisu znajdują się teksty widowisk regionalnych: słuchowisko radiowe pt. Sen bacy dla chóru orawskiego (mieszanego), ułożone przez Mikę, obrazek sceniczny Skubarki, ze śpiewami na chór żeński i mieszany oraz Orawski pochód weselny, ze śpiewami na chór mieszany, oba ułożone przez Józefę Machay-Mikową, znaną działaczkę plebiscytową i społeczną, określaną niekiedy mianem „Królowej Orawy”. Widowiska te były wystawiane na scenie miejscowego Domu Ludowego, jak również podczas występów publicznych Chóru Orawskiego w wielu miastach polskich i przed mikrofonami Polskiego Radia. Rękopis wręczył Stopiakowi proboszcz Karol Machay. Należy przypuszczać, że wydostał go z mieszkania Mików, którzy w sierpniu 1939 r. na krótko przed wybuchem wojny opuścili Orawę, przenosząc się do Krakowa, gdzie pracując w konspiracji zostali aresztowani w maju 1941 r. przez gestapo. Emil zginął w obozie oświęcimskim 17 października 1941 r., a Józefę zamordowano zastrzykiem fenolu z więzieniu na Montelupich w Krakowie w dniu 14 października 1942 r.

Przełomowym momentem szerszego zainteresowania się muzyków folklorem orawskim było, oprócz wydania śpiewnika Emila Miki, wystąpienie zespołu orawskiego na I Święcie Gór w Zakopanem w sierpniu 1935 r. Znawców zafascynował nieskażony autentyzm w śpiewie, muzyce, tańcu i zwyczajach, będący echem dawnych lat, kulturalnym dorobkiem przodków, starannie pokazany przez zespół orawiaków spod Babiej Góry.

Profesor UJ Zdzisław Jachimecki (1882-1953) muzykolog i kompozytor, który był obecny na występach Orawian, po powrocie do Krakowa dysponując śpiewnikiem Miki opracował cztery pieśni orawskie na głos i fortepian. Zostały one wydrukowane w Ilustrowanym Magazynie Tygodniowym „Asa” w Krakowie, prowadzącym tzw. tygodniową tekę muzyczną. Dwie z nich: Z góry huopcy, z góry i Poli sie mi poli ukazały się w niedzielę 5 września 1937 r. w numerze 36, a następnie: Ptosek (Nie wyskakuj ptosku w góre) i Lipnica – Lipnica w kolejną niedzielę.

Czuwający nad aktualnościami muzycznymi prof. Bronisław Rutkowski (1898-1964) organista, kompozytor, pedagog i autor licznych audycji radiowych, po uzyskaniu od Jachimeckiego rękopisu owych pieśni zaraz zaprezentował je przez radio w audycji: Ze śpiewem przez Polskę z odpowiednim komentarzem.

Tadeusz Zygfryd Kassern (1904-1957) kompozytor i wykładowca, po wrażeniach zakopiańskiego Święta Gór, skomponował na podstawie zasłyszanych motywów ludowych II Sonatę orawską na fortepian, która została wydana drukiem w Poznaniu przez Konrada Rozynka (1937). Następnie w ciągu dwóch tygodni stycznia 1938 r. na zamówienie dra Jerzego Młodziejowskiego (który dostarczył mu zarówno własne rękopisy melodii góralskich, jak również melodie ze zbiorów S. Mierczyńskiego i ze śpiewnika Miki) opracował 8 melodii na chór męski a capella i mezzosopran solo. Z uwagi na przewagę melodii orawskich kompozycja otrzymała tytuł Suity orawskiej. Autor dedykował ją Jerzemu Młodziejowskiemu. Została ona pod koniec stycznia szybko powielona na użytek chóru – „Echa Poznańskiego”. To pilne zamówienie wyniknęło z powodu urządzenia w lutym 1938 r. uroczystego poranku spisko-orawskiego, organizowanego przez Poznański Oddział PTT i chór „Echo”. Na wspomnianym poranku ks. dr Ferdynand Machay mówił o Orawie, a dr Roman Pollak o Spiszu. Wtedy też odbyło się pierwsze publiczne wykonanie Suity orawskiej pod batutą chórmistrza Władysława Raczkowskiego (1893-1959), kompozytora i pedagoga. Następnie wykonywano utwór na ogólnopolskich zawodach śpiewaczych, które odbyły się w Gdańsku, w czasie Zielonych Świąt 1938 r. Za wzorowe wykonanie Suity, chór „Echo” otrzymał I nagrodę. Partię solową śpiewała artystka opery poznańskiej Emma Szabrańska. Na drugi dzień, 5 czerwca z Oksywia przez Polskie Radio nagrodzoną Suitę usłyszała cała Polska.

Pierwsze drukowane wydanie Suity orawskiej ukazało się nakładem Wielkopolskiego Związku Śpiewaczego w Poznaniu w 1939 r. Następne wydane zostało już przez Polskie Wydawnictwo Muzyczne w Krakowie w 1963 r. w serii Polska Literatura Chóralna nr 245, rejestrującej najwartościowsze utwory kompozytorów polskich w układach trudnych.

Jarosław Leszczyński (1889 – zmarł w Warszawie w czasie ostatniej wojny), dyrygent orkiestry teatralnej w Poznaniu, wybrał ze śpiewnika E. Miki charakterystyczne melodie – pt. Pięć piosenek orawskich – opracował je na 4-głosowy chór męski. Posiada ten zbiór również tytuł w języku niemieckim: 5 Volkslieder aus Orawa oraz tłumaczenie tekstu orawskiego na ten język. Widocznie było zainteresowanie chórów niemieckich naszymi melodiami góralskimi. Tytuł ukazał się nakładem Związku Górali Spisza i Orawy w Krakowie 1937 r. Autor dedykował zbiór ks. drowi Ferdynandowi Machayowi.

Józef Swatoń (1898–1975), skrzypek, kompozytor, dyrygent i pedagog wyłowił z bardzo cennego i wartościowego zbiorku jednogłosowego Emila Miki 16 pieśni, które opracował w łatwym układzie 3-, 4- i 5- głosowym na chór równy, poświęcając zbiór również ks. Machayowi. W zbiorze tym znajduje się również 9 pieśni spiskich i dlatego zostały one wydane pt. Pieśni Spisza i Orawy przez Towarzystwo Przyjaciół Kresów Południowych w Krakowie, w kwietniu 1939 r. Po wojnie, w 1946 r., ukazało się wydanie zmniejszone, zawierające tylko 5 pieśni orawskich i 3 spiskie, w opracowaniu łatwym na 3 głosy równe pt. Pieśni ludowe spiskie i orawskie, zrealizowane przez Ludowy Instytut Muzyczny w Łodzi ( Zeszyt 4 Biblioteki LIM).

Wojna nie przerwała tego łańcucha zainteresowań ludową muzyką orawską. Profesor Adolf Chybiński w latach 1939 – 1945 poddał analizie materiał śpiewnika Emila Miki w zakresie pojemności, tonalności, rytmiki, melodyki, kadencji i struktury formalnej. Dzieło to łączące owoc pionierskiej pracy zbierackiej Emila Miki z pracą Adolfa Chybińskiego ukazało się w 1957 r. (Emil Mika Pieśni orawskie i Adolf Chybiński Pieśni ludu polskiego na Orawie).

Dr Jerzy Młodziejowski (ur. 1909) geograf, taternik, kompozytor i dyrygent, przebywając w czasie okupacji hitlerowskiej w oflagu (Woldenberg), skomponował w 1942 r. Rapsodię orawską na orkiestrę symfoniczną, którą po wojnie wykonała Filharmonia Poznańska pod dyrekcją kompozytora. Istnieje jej radiowe nagranie przez orkiestrę bydgoską pod batutą Arnolda Rezlera (ur. 1909), wiolonczelisty, pedagoga i dyrygenta. Kopia tego nagrania znajduje się w Rozgłośni Poznańskiej pod numerem 42139/II, czas trwania 13,20 min. Drugim utworem Młodziejowskiego jest czteroczęściowa Orawa na chór mieszany a capella i solo skomponowana w 1964 r., nagrana przez Chór Poznańskiego Radia pod batutą chórmistrza Lubomira Szopińskiego (ur.1913) (nr taśmy 36918/IV, czas trwania 1,35min).

Józef Karol Lasocki (ur. 1907), pedagog i znany kompozytor opracowań chóralnych, zaraz po wojnie ze śpiewnika Miki 3 pieśni i zharmonizował je na chór mieszany a capella. Są to: Kómoratki my se (1946) wydane przez PWM w serii Polska Literatura Chóralna (PLCh) nr 32, a następnie w śpiewniku chóralnym Lasockiego pt. Z pieśnią, zeszyt IV, układ trudny. Nie wyskakuj ptaszku (1946) PWM wydał w serii PLCh, nr 33, a następnie w śpiewniku Z pieśnią, zeszyt II, stopień trudności średni. Ta sama pieśń została opracowana na chór męski a capella i wydana przez PWM w zbiorku Lasockiego pt. Pod jaworem (1954). Ostatnia piosenka: Lesie mój (1947) na chór mieszany a capella ukazała się w serii PLCh nr 70, też w edycji PWM, a następnie w śpiewniku Z pieśnią, zeszyt VI, ale wydana przez wydawnictwo „Czytelnik” (1952), układ trudny. Śpiewniki Lasockiego na chór mieszany Z pieśnią (I, II, III, IV) są stale wznawiane przez PWM.

Włodzimierz Poźniak (1904 – 1967), profesor UJ, muzykolog, kompozytor i pedagog od dawna interesujący się muzyką góralską, poznał szczególnie folklor orawski będąc w latach 1955-1966 konsultantem zagadnień muzycznych w zespole „Podhale”, w tym grupy orawskiej z Jabłonki. Jest on autorem Suity orawskiej (1955) na małą i wielką orkiestrę symfoniczną, opartej na melodiach orawskich.

Józef Edmund Titz (ur. 1900), skrzypek, kompozytor, pedagog, dyrygent chórów szkolnych i amatorskich, w latach 1926 – 1946 nauczyciel języka angielskiego, niemieckiego i muzyki w Państwowym Gimnazjum im. Marcina Wadowity w Wadowicach, a ostatnio w latach 1951 – 1975 nauczyciel w Państwowej Szkole Muzycznej w Nowym Targu, gdzie uczył gry na skrzypcach prowadząc również orkiestrę i chór szkolny. Autor wielu kompozycji i opracowań instrumentalnych, wokalnych i chóralnych w tym wielu pieśni góralskich z Podhala – stanowiących repertuar dla chóru „Wierchy” z Zakopanego i „Gorce” z Nowego Targu. Na propozycję Andrzeja Haniaczyka zinstrumentował w 1954 r. 7 melodii orawskich na kapelę góralską pt. Muzyka do tańców góralskich. Korzystając ze śpiewnika Emila Miki skomponował suitę na motywach pieśni orawskich pt. Orawskie zaliconki na chór chłopców, dziewcząt i mieszany a capella, która została wykonana przez Chór ZNP „Gorce” z Nowego Targu pod dyrekcją Jana Szostka. Jego pieśni góralskie z Podhala, w tym Orawskie zaliconki, wykonał na koncertach i nagrał w latach 1970 – 1972 chór rozgłośni Polskiego Radia we Wrocławiu pod dyrekcją Stanisława Krukowskiego.

Adam Świerzyński (ur.1914), magister praw, muzykolog i kompozytor, opracował 13 Polskich pieśni ludowych z Orawy, Spisza i Podhala na głos i mały zespół orkiestrowy typu „Odeon”.

Kazimierz Bogucki (1927 – 1970), choreograf, kierownik artystyczny zespołu „Podhale” w latach 1955 – 1967, jest autorem zbioru 5 tańców góralskich z Orawy, Spisza i Pienin wydanego przez Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia” w Warszawie, w 1964 r. Opisany jest w nim taniec górali orawskich pt. Gymbuśka, który jest tańcem-zabawą do melodii I jo Polok i tyś Polka. Drugą melodią podaną przez Boguckiego jest nuta górali orawskich pt. Nuty moje nuty, w metrum ¾. W śpiewniku E. Miki na sto dwie melodie jest tylko jedna w tym metrum (Iskierecka ognia). Podane przez Boguckiego melodie nie znajdują się w tym zbiorze. Andrzej Haniaczyk (ur. 1925), dyrektor Szkoły Podstawowej Nr 1 w Jabłonce, od 1968 r. kierownik artystyczny zespołu „Podhale”, a od 1953 r. założyciel i kierownik Międzyszkolnego Zespołu Pieśni i Tańca „Małe Podhale” podjął trud zebrania orawskich materiałów do dzieła Folklor górali orawskich, spiskich i pienińskich, przygotowywanego obecnie przez Centralny Ośrodek Kultury w Warszawie.

Na zakończenie prezentacji kompozytorów związanych twórczością z folklorem orawskim, powróćmy raz jeszcze do osoby Jerzego Młodziejowskiego. Skomponował on ostatnio (1981) utwór pt. Orawski dach świata. Jest to drobiazg symfoniczny, artystyczna kompozycja zainspirowana urodą podbabiogórskiego krajobrazu oraz wspomnieniami z lat młodości i przeżyć związanych z ziemią orawską.

Tak kończy się łańcuch muzycznych kompozycji, zapoczątkowany ukazaniem się w 1935 r. śpiewnika Emila Miki. Składa się nań 31 utworów wokalnych na chór, 4 na orkiestrę symfoniczną i 1 na fortepian.

Leon Rydel

Leon Rydel, Przyczynki Krajoznawcze, Wpływ ludowej muzyki orawskiej na twórczość kompozytorów polskich, Wierchy. Rok Pięćdziesiąty Pierwszy, Warszawa - Kraków 1982, s. 312-316 - ze zbiorów Gminnej Biblioteki Publicznej